Emoties en waarom mindfulness ervan belangrijk is voor herstel.

En hoe we dit door meditatie en bewuste aandacht kunnen ontwikkelen

De mate waarin we in staat zijn om onze emoties bewust te herkennen en ze concreet te benoemen, bepaalt in belangrijke mate ons herstel. Herstel van verslaving gaat dan ook niet alleen over abstinentie. Stoppen met middelen of destructief gedrag is noodzakelijk – maar stoppen is niet hetzelfde als herstellen.

Zodra we stoppen, ervaren we hoezeer we tot in onze kern worden aangedreven door emoties. Ons lichaam is de drager van ons gevoelsleven. Angst, verdriet, verveling, euforie – het zijn allemaal emoties die ons lichaam in beweging zetten. Het zijn bovendien de gevoelens die ons vaak in eerste instantie richting verslaving hebben gedreven. Niet omdat deze emoties slecht zouden zijn. Maar omdat we geen gezonde, niet-schadelijke manier hadden om met die emoties om te gaan. Soms wisten we niet wát we voelden. Soms voelden we juist té veel.

Tienduizend vreugdes en tienduizend smarten

In herstel is het leren herkennen en benoemen van die emoties dan ook een essentieel onderdeel van ons Pad. In het boeddhisme wordt daarbij ook wel gesproken over “de tienduizend vreugdes en tienduizend smarten” – een metafoor voor de constante stroom van menselijke ervaring. Emoties komen op, veranderen en verdwijnen weer. Maar we hebben vaak de neiging de fijne emoties vast te houden (“O, wat lekker of prettig. Dit gevoel wil ik blijven voelen”) en de pijnlijke emoties af te weren (“Jak, wat vervelend en onprettig. Dit wil ik niet, dit moet weg”).

Onze beoefening van meditatie helpt ons om aanwezig te zijn bij alles wat zich aandient aan gevoelens. Meditatie dient dan ook niet om te ontspannen. Het is alleen een manier om met liefdevolle, bewuste aandacht aanwezig te zijn. Niet om onze gevoelens te beheersen, maar om ze ruimte te geven. Door bij onze emoties aanwezig te zijn zonder erdoor meegesleept te worden, ontwikkelen we een wijze relatie tot ons gevoelsleven. Dat is de hele praktijk waarin we voortdurend oefenen met onze meditatie: wat zich ook aandient – we proberen erbij aanwezig te zijn. Zonder oordeel en met een bewuste, zacht aandacht.

Onze emoties veranderen vanzelf

Door met troost en zachtheid aanwezig te zijn en te kijken naar ons gevoelsleven, ontdekken we iets fundamenteels. We leren dat onze emoties vanzelf veranderen, zonder onze inmenging. Onze liefdevolle aanwezigheid bij de emotie heeft als het ware een transformerende werking, maar de transformerende kracht ligt niet in ons. Want de boeddha wist dit al 2500 jaar voor ons: als we onze emoties niet voeden met verhalen, lossen ze vanzelf weer op en gaan ze over in iets anders. 

Dit is niet alleen een oude, boeddhistische wijsheid. Recent hersenonderzoek bevestigt dit: de neurochemische reactie in ons brein/lichaam die wij een ‘emotie’ noemen, duurt gemiddeld slechts 90 seconden. Daarna komt er vanzelf een andere ervaring voor in de plaats – tenzij we rumineren, dat wil zeggen: tenzij we aan de emotie blijven denken, het gevoel blijven herkauwen, in een verhaal duwen, en blijven handelen vanuit de emotie.

Wat ons gevangen houdt, met ander woorden, is niet de emotie zelf. Het is precies zoals Thich Nhat Hanh het zegt: “Een emotie is slechts dat: een emotie.” Wat ons klem zet is onze identificatie ermee. We fuseren met het gevoel. En vervolgens verkeren we in strijd met onszelf. Want we wíllen geen schaamte voelen. We wíllen niet bang zijn. Dus keren we ons ertegen. En juist dat verzet verlengt de emotie. 

Dit is de waarheid van onze ervaring: hoe meer we strijden tegen wat we voelen, hoe meer het ons in zijn greep houdt.

“A bigger container”

Herstel vraagt dan ook vaak om het ontwikkelen van een liefdevolle, troostende, innerlijke ruimte – een groter emotioneel draagvlak. Zenlerares Charlotte Joko Beck noemt dit onze behoefte aan een ABC – A Bigger Container. Hoe meer ruimte we in onszelf creëren, hoe beter we onze emoties kunnen dragen. Hoe zachter en warmer deze innerlijke ruimte, hoe beter we onze gevoelens kunnen benoemen, kunnen ontvangen en ze kunnen doorvoelen.

Bovendien leert onze beoefening ons bovendien nog iets bijzonders. Zelfs als ons dat in onze jeugd niet is geleerd – door emotioneel afwezige ouders, of juist door kwetsende primaire verzorgers. Wij kunnen nu – in dit moment – alsnog deze innerlijke ruimte en warmte voor onszelf ontwikkelen. We kunnen, ook al hebben we dat niet meegekregen van degenen die het ons hadden moeten leren, onzelf leren onze gevoelens te benoemen. 

Wij kunnen leren zelf onze eigen emoties te verzorgen, zoals een liefdevolle, zachte, troostende Moeder haar kind helpt de woorden te vinden voor verdriet, pijn, angst of voor blijdschap. Daarbij is het ook nodig om voorbij slechts de lichamelijke sensaties te gaan. Het is onvoldoende enkel te zeggen: “Ik ervaar een druk op de borst.” Of klinisch te constateren: “Ik voel een baksteen in de maag.” Het benoemen van de lichamelijke ervaring is een begin. Maar als dat alles is, dan vermijd je de ervaring alsnog. Je kijkt jezelf dan niet volledig aan. 

Aanwezig zijn tot het je verplettert

Wees daarom bewust aanwezig. Bij de druk die je ervaart: benoem het en omhels het. Geef je er aan over. Luister naar de volledige sensatie. Misschien voel je dan plotseling de tranen over je wangen rollen en zeg je: ‘O, verdriet’. Probeer bij die steen in je maag te zitten. Misschien zie je daar op den duur voor je geestesoog een klein, weerloos kind verschijnen. Druk het kind tegen je aan als de Innerlijke Moeder die je in je hebt en voel je hart openen. Misschien dringt het tot je door: ‘O, schaamte. Ach, lieve schaamte, ik ben er.’ 

Benoem het gevoel zoals het zich ook maar laat benoemen. Soms merk je daarbij echter dat het gevoel groter wordt. Alsof het je verplettert. Ook dat hoort erbij. Blijf erbij. Laat het toe. Laat het je maar verpletteren. Wees aanwezig bij de verplettering, bij de onverdraaglijkheid van het gevoel. Uiteindelijk zal het veranderen. Waarom zal het veranderen? Omdat de geest nu eenmaal beweegt. De geest produceert emoties en gedachten en dat proces blijft nooit stilstaan. 

Wat je afwijst, wordt groter!

Emoties die dus blijvend lijken en als het ware ‘blijven plakken’, of zelfs groter worden in onze beleving, vertellen ons dan ook iets belangrijks. Ze doen namelijk niet wat ze van nature wel doen: veranderen, oplossen, transformeren. Het grootste probleem met emoties die blijven, is dan ook we ons er eigenlijk tegen verzetten. 

We zeggen misschien wel: ‘Eenzaam, ik voel me eenzaam’. Maar eigenlijk zeggen we: ‘Eenzaamheid, ik wil je niet, je doet me pijn.’ We zijn dan eigenlijk bezig met een trucje. We zeggen: ‘Ik zie je, Pijn,’ Maar eigenlijk zeggen we: “Ik troost je misschien. Maar niet omdat je er bent. Maar zodat je weggaat. Want ik wil je niet.’ 

Ons lichaam weet dit. En ons Innerlijke Kind weet het net zo goed. Onze geest laat zich niet misleiden. Dus hoe meer we ons verzetten tegen wat we voelen? Hoe groter het wordt. En hoe meer aanwezig het zal zijn.

Kun je aanwezig zijn bij wat zich aandient?

De uitnodiging van onze beoefening is dan ook simpel: Kun je volledig aanwezig zijn bij wat zich aandient? Kun je de vreugde toelaten en verdragen dat deze weer verdwijnt? Kun je met zachtheid de boosheid in jezelf aanraken en er net zolang bij aanwezig zijn tot het verandert. Niet zodat het verandert, maar omdat het aanwezig is? Kun je met liefde naar je eigen schaamte, naar je eigen angst, kijken?

Het is zoals de Soefi mysticus en Perzische dichter Rumi zegt: “Behandel iedere gast met respect.” Welke emotie zich ook aandient – verdriet, jaloezie, geluk, boosheid, angst – verwelkom haar met een open hart. Herken het gevoel. Eer haar aanwezigheid door het te benoemen. En zeg dan: 

“Ook dit. Ja, ook dit. Wees welkom, je mag er zijn. Ik ben er voor je.”