Mindfulness en Zuivere Aandacht in Herstel

Mindfulness wanneer we werken aan herstel van verslaving. Vaak weten we het wel: we willen rust in ons hoofd. We kunnen ons nauwelijks voorstellen hoe ontzettend vol ons hoofd eigenlijk zat, vóórdat wat begonnen te werken aan ons herstel. Jarenlang hebben we de herrie in ons hoofd verdoofd, vermeden, genegeerd, onderdrukt. Zelfs de monotone obsessie met onze middelen en destructieve gedrag kon nauwelijks de herrie in ons hoofd onderdrukken. Op de achtergrond was het altijd aanwezig. Nu laten we onze verslaving achter ons en willen we werken aan herstel. En plotseling overspoelt het ons.

‘Ik moet zorgen voor…’. ‘Ik moet niet vergeten om…’ ‘Ik moet beter presteren…’ Ik moet meer doen…’ ‘Waarom deed ik dat nou?’ ‘Wat ben ik ook een sukkel.’ ‘Nee dat ben ik niet!’ ‘Welles, zie je wel!’ ‘Let je wel op…’ ‘Je bent niet gezond genoeg!’ ‘Je moet anders zijn…’ ‘Je moet minder…’ ‘Ik durf niet…’ ‘Ik wil zo graag…’ ‘Waarom kijk je zo naar mij?’ ‘Waarom zie je me niet?”‘Wat moet je van me?’ ‘Nee, niet weer zo’n dag…’ 

Mindfulness en aanwezig zijn in een overweldigende wereld  

Nu, in ons herstel, worden we ons plotseling bewust van alle afleiding en verwarring. In de wereld om ons heen. In onze binnenwereld. Onderdeel van herstel is dat we ons op gezonde wijze gaan verhouden tot deze wereld. Dat is immers de échte kunst van herstel. Na het afkicken, na de therapie, na al het drama:  hoe kunnen we aandachtig – mindful, mild en zonder verdoving – zelfstandig aanwezig zijn in een wereld die overweldigend is. 

Hoe kunnen we met aandacht de interactie met het leven aangaan? 

Vele 12-stappenprogramma’s bieden hiervoor hun eigen levenskunst. Deze programma’s bieden hun eigen ‘ethiek’ en visie op hoe in het leven te staan. Ze bieden een antwoord op de vraag: ‘Hoe kunnen we op een ‘goede’ manier met het leven omgaan, als alternatief voor het vluchtgedrag van onze verslaving?’ Ook Recovery Dharma biedt een dergelijke vorm van levenskunst. De levenskunst van Recovery Dharma is daarbij gebaseerd op de boeddhistische inzichten en de praktijk van het Achtvoudige Pad. De kern van dit Pad wordt gevormd door de beoefening van Mindfulness. 

Waarom mindfulness geen ontspanningsoefening is?

Het gebruik van het woord ‘mindfulness’ in het programma van Recovery Dharma is tegelijk problematisch. Mindfulness roept in onze Westerse wereld namelijk vaak direct de associatie met ontspanning op. Dat is immers ook hoe het woord in het nieuws vaak wordt gepresenteerd. “U heeft last van stress? Beoefen mindfulness en leer te ontspannen!” Of in de tijdschriften vol populaire psychologie en spiritualiteit: “Doe deze ontspanningsoefeningen en sta meer mindful in het leven!”. 

Wanneer je in herstel van verslaving op zoek bent naar deze vorm van ontspanning – bijvoorbeeld vanwege de drukte in je hoofd en je leven – dan kan het zijn dat het programma van Recovery Dharma je direct aanspreekt. Je denkt dan misschien: “Ik ga oefenen in mindfulness, dan kan ik eindelijk ontspannen!” Dat is helemaal niet zo’n vreemde gedachte, want zoals we zagen: juist wanneer we kiezen voor herstel, merken we vaak hoeveel indrukken we hebben proberen te vermijden met onze verslaving en hoe druk het eigenlijk is in ons hoofd. 

Mindfulness en begripsverwarring

Het door elkaar halen van van mindfulness met ontspanning kan echter tot teleurstellingen leiden. De belangrijkste teleurstelling ligt er in dat het beoefenen van mindfulnes helemaal geen oefening in ontspanning is. Mindfulness is een oefening in opmerkzaamheid. We oefenen bij Recovery Dharma dan ook niet in ontspannen. Wel oefenen we regelmatig in mindfulness als Zuivere Aandacht of Bewuste Opmerkzaamheid. Of als ‘Sati’, zoals mindfulness van oorsprong wordt genoemd.

Sati / mindfulness: herinneren, bewuste aandacht, opmerkzaam bewustzijn

‘Sati’, de oorspronkelijke, Boeddhistische titel voor het zevende onderdeel van het Achtvoudige Pad, komt uit het Sanskriet (de oorspronkelijke taal van de Boeddha) en betekent allereerst ongeveer ‘herinneren’ en, daaruit voorvloeiend, zoiets als ‘Bewuste Aandacht’ of ‘Opmerkzaam Bewustzijn’. De oefening in Sati, de oorspronkelijke oefening die achter de Westerse beoefening van mindfulness schuilt, gaat dan ook niet over ontspanning, maar over het ontwikelen van opmerkzaamheid als Zuivere Aandacht. 

Mindfulness oefenen bij Recovery Dharma 

Laten we eens kijken wat ons Boek van Recovery Dharma zegt over het zevende onderdeel van het Achtvoudige Pad, de Zuivere Aandacht:

“Aandacht — aanwezig zijn bij wat er gebeurt in onze geest, ons lichaam, ons hart en onze wereld — is centraal in de beoefening van het Achtvoudige Pad. We leren om aanwezig te zijn bij dingen zoals ze zijn, met compassie en zonder de dingen of onszelf te veroordelen. Mindfulness is bewustwording van wat er aanwezig is, het opmerken hiervan, en het voorbij laten gaan.” 

Mindfulness – dat wil zeggen: aandachtige opmerkzaamheid en bewuste aandacht – oefenen we regelmatig bij Recovery Dharma. Het staat centraal in het Achtvoudge Pad en het vormt misschien zelfs wel het hart van ons programma (ook al staat het daarbij fier naast de ontwikkeling van zelfcompassie, gelijkmoedigheid en liefdevolle vriendelijkheid (Metta) voor de wereld). En het heeft deze centrale plek, omdat precies de opmerkzaamheid in ons herstel het absolute tegenwicht biedt tegen de onopmerkzaamheid die zo kenmerkend was voor onze verslaving.

Het verlangen naar ontspanning voedt onze verslaving

Deel van de ervaring van verslaving is de onopmerkzaamheid. Het verlangen naar de onopmerkzaamheid is in feite een belangrijke drijfveer achter het verslavende gedrag dat we vertoonden. In onze verslaving willen we helemaal niet aanwezig zijn. We willen weg. We willen verdoven. We willen wegvluchten en negeren. Onze verslaving, of dit nu in middelengebruik of in destructief gedrag zit, wordt gekenmerkt door een verlangen om het leven NIET op te merken. 

De leugen van de opluchting

De vraag die het leven ons stelt – om aanwezig te zijn, om verantwoordelijkheid te nemen, om de verbinding ermee aan te gaan – beantwoorden we met het vluchtende verlangen naar ontspanning. “Laat ons met rust,” zeggen we. “Even niet,” antwoorden we. En we grijpen naar de leugen van de opluchting die onze verslaving ons biedt. 

Hoe vaak hebben we in onze verslaving niet gezegd: “Na mijn werk kan ik eindelijk ontspannen met dat glas wijn.” Of: “Na deze vergadering, eindelijk die sigaret!” Of: “Na deze studiesessie kan ik eindelijk ontspannen met Netflix, met social media, met porno, of met die ene game.” 

Om bij het voorbeeld van het roken te blijven: de illusie van de ontspanning die een sigaret zou bieden is niet enkel een complete farce. Het biedt een intense staat van lichamelijke verwarring, omdat het juist zorgt voor een tijdelijke piek in de bloeddruk – het verhoogt dus in feite de spanning in ons lichaam. We vatten daarmee de verhoging van lichamelijke spanning op als ‘ontspanning’, wat natuurlijk een grove begripsverwarring is.

Overigens geldt eenzelfde illusie voor het kijken naar een serie als ‘ontspanning’. Ook hier ligt een begripsverwarring aan de basis van de illusie: bij het kijken naar een serie verwijden de bloedvaten naar je hersenen zich namelijk om geautomatiseerd informatie te kunnen verwerken en vernauwen de spieren zich. Een serie kijken maakt in de kern wel passief. Maar  het ontspant niet. 

We willen ontspannen en vallen met dit verlangen voortdurend in de valstrik van ons gebruik. Zo voedt het verlangen naar ontspanning dus in wezen onze verslaving.  

Meer redenen om mindfulness niet in te zetten als ontspanningsoefening

1. Meer ontspannen door meer inspanning?

Allereerst is het ook best vreemd om te oefenen in ontspanning. Oefenen in ontspanning betekent immers dat je méér ontspanning zou kunnen bereiken, als je maar hard genoeg oefent. Vermoedelijk merk je zelf daarin al de onderhuidse tegenstelling: ontspan je werkelijk méér, door je méér in te spannen? 

2. Het toppunt van ontspanning: in slaap vallen

Daarnaast: wat betekent het eigenlijk om het toppunt van de ontspanning te ervaren? Het toppunt van ontspanning is dat je in slaap flikkert. En op dat moment ben je nog steeds niet heel mindful aanwezig. In slaap ben je juist op het toppunt van de onaandachtigheid en de onopmerkzaamheid. (Nu is er helemaal niets mis met goede slaap – en er is feitelijk ook niets mis met ontspanning zelf – maar het is simpelweg de oefening niet.)

3. Streven naar ontspanning voedt de innerlijke criticus

Tot slot: het voedt het risico van innerlijke kritiek. Ontspanning treedt namelijk inderdaad vaak op wanneer je mediteert. Zeker aan het begin van je herstel van verslaving, voelt de eerste ervaring van meditatie vaak heel heilzaam en balsemend. Dat komt omdat je je na meditatie vaak ontspannen voelt. Onstpanning is namelijk niet het originele doel, wel vaak een prettig bij-effect van meditatie- en daar is ook helemaal niets mis mee. Het probleem begint echter te ontstaan wanneer die ervaring een keer (of meerdere keren) níet optreedt aan het einde van de meditatie. 

Heb je dan verkeerd gemediteerd? Wat heb je verkeerd gedaan? “Ik wil meer van die ontspanning,” roept je geest. “Waarom verknal je dit ook nog!” En voordat je het weet slokt je innerlijke criticus de doelstelling van de ontspanning door mindfulness op. Het begint je dan te verteren in een vicieuze cirkel van kritiek en machteloosheid. Want ook dit kan je blijkbaar al niet goed. What else is new?

In ons boek van Recovery Dharma lezen we over de innerlijke kritiek:

De meesten van ons zijn van jongs af aan geconditioneerd om onze eigen strengste criticus te zijn, zeker tijdens onze fixatie op middelen en gedragingen. We dragen de schaduw van die rechter met ons mee, zelfs als we herstel zoeken; we geven onszelf negatieve feedback, beoordelen elke inspanning die we leveren en we leggen de lat te hoog voor onszelf.

Mindfulness als oefening in opmerkzaamheid

Alleen al om bovenstaande redenen beoefenen we met Sati dan ook geen ontspanning. Mindfulness is vooral een oefening in opmerkzaamheid. Opmerkzaamheid kan je namelijk trainen. Je kunt er daadwerkelijk beter in worden. Maar een toppunt van opmerkzaamheid bestaat niet. 

Je kunt wel méér opmerkzaam worden, maar je kunt niet ‘opmerkzamer dan opmerkzaam’ worden. Dat is onzinnig. Dus dan kun je het streven ernaar net zo goed weer loslaten. De echte oefening in opmerkzaamheid is vervolgens misschien zelfs met een innerlijke glimlach te kijken naar dit al te menselijke streven om ‘de beste in opmerkzaamheid’ te worden. Het simpelweg voorbij zien gaan en het te zien afsterven. Zoals elke gedachte uiteindelijk afsterft, uitdooft, wegebt, omdat het niet meer is dan een voorbijrollende golf in een oceaan van ervaringen.

Mindfulness en opmerkzaamheid als oefening in zelfcompassie

Mindfulness vraagt ons bewust te zijn en te onderzoeken, zonder de reactiviteit en het grijpen naar controle, dat resulteert in lijden. We leren om aandacht te blijven houden bij wat er gebeurt, zonder op een bepaalde manier te hoeven reageren of te ontkennen wat er gebeurt.  

Bovendien – wanneer je in de oefening van opmerkzaamheid bewust wordt dat je aandacht voortdurend elders is, dan verandert de oefening van opmerkzaamheid daarmee in een oefening in zelfcompassie. Het is immers de werkelijkheid van onze geest dat onze concentratie fluctureert. Het is niets om boos om te worden. Het is ook geen reden om kritiek op jezelf te hebben. Gewoon weer terugkeren naar de adem. En opnieuw beginnen. 

Inherent aan de beoefening van mindfulness is het opmerkzaam worden van onze menselijkheid, in de vorm van aandacht voor ons lichaam en onze adem. Dit is de basis van de weg van Aandacht – of de Satipatthana, zoals de Boeddha deze oefening noemde: Lichaam en Adem vormen het eerste fundament ervan. Daarna volgen nog drie andere fundamenten, die steeds een afgeleide van elkaar vormen: (1) aandacht voor de gevoelstonen, (2) de staat van onze geest en tot slot (3) de Dhamma’s, de elementen waarmee we onze ervaring opbouwen. 

Onopmerkzaam in verslaving, Opmerkzaam in Herstel

De hele oefening van mindfulness of Sati, bestaat dan ook als oefening van opmerkzaamheid die zelfs leidt tot een opmerkzaamheid van de opbouw van onze Zuivere Werkelijkheid. Dit is reden waarom binnen het programma van Recovery Dharma mindfulness essentieel is voor ons herstel van verslaving; omdat mindfulness het tegenwicht van de opmerkzaamheid in herstel vormt, tegenover de onopmerkzaamheid van onze verslaving. 

Mindfulness helpt ons helder te zien hoe onze ervaringen zijn opgebouwd, tegenover de verwarring van en onwetendheid over onze ervaring in verslaving.

De oefening van Sati, van Bewuste Aandacht en Opmerkzaam Bewustzijn, biedt je op deze manier een weg tot bevrijding van verslaving. De beoefening van mindfulness biedt je de toegang tot het begrip en de opmerkzaamheid van jouw gedachten en ervaringen in het hier-en-nu. Zodat jouw handelen en intentie steeds meer vaardig en zuiver worden in dit moment.

Moge de beoefening van sati jou bevrijding bieden van je verslaving, je vrede brengen op je pad van herstel, veiligheid bieden, rust brengen en compassie in het huidige moment….

Samen met Recovery Dharma NL werken aan je herstel van verslaving en oefenen in meditatie en mindfulness als opmerkzaamheid? Dat kan! Je kunt fysiek aansluiten bij offline meetings op diverse locaties, of online met ons oefenen tijdens de ochtendmeditaties van Recovery Dharma en twee keer per week bij de online meetings via ZOOM. Je vindt alle informatie voor deelname hier.