Het imperfecte hart en liefdevolle vriendelijkheid

Het imperfecte hart en de Zuivere Aandacht. Het is een vroege maandagochtend, 07.30u. De eerste ochtendmeditatie van de week, zoals we iedere doordeweekse ochtend samen online mediteren bij Recovery Dharma NL. Ditmaal oefenen we onze Zuivere Aandacht voor de Liefdevolle Vriendelijkheid met een Metta-meditatie. We stellen ons voor hoe iemand die ons dierbaar is ons toewenst dat het goed met ons gaat. We stellen ons voor hoe wij onszelf toewensen dat we vrede ervaren. Dat we veiligheid en gezondheid ervaren. Dan, van binnen naar buiten, breiden we onze wensen van compassie en vriendelijkheid steeds verder uit. Tot we met onze Metta-beoefening zelfs het universum, het ademende hart van Alles, in ons hart en ons liefdevolle bewustzijn proberen te sluiten. 

Metta als dubbele beweging van ons hart

Steeds weer lijkt Metta tegelijk te spiritueel en te praktisch. Keer op keer lijkt de beoefening van Metta tegelijk te plat en te ambitieus voor ons hart. Eigenlijk gaat de meditatie vooral over de moed om ons menselijke, imperfecte bestaan met liefde en warmte in de ogen te kijken. Het kost immers nogal wat om de kern van de Metta-zinnen tot je te laten doordringen. Je hart volledig open te durven stellen voor de werkelijkheid van wat we wensen. Met Metta proberen we eigenlijk een dubbele beweging te maken met onze hart. We proberen ons verkrampte hart los te laten. En we richten ons tegelijk, in diezelfde beweging, met een boodschap van liefde en hartelijkheid tot een wereld die in essentie onverschillig staat tegenover ons. En dat doen we willens en wetens.Verkorten met AI

Metta verandert de wereld niet

Met Metta beoefenen we geen fantasie. Nergens belooft de meditatie dat we de wereld zullen veranderen met onze wens van vriendelijkheid. Metta is geen gebed. We richten ons niet tot God, hoe we die ook maar zouden begrijpen. Iemand die denkt dat actuele verandering van de wereld achter de beoefening Metta schuilt, is zichzelf aan het misleiden. Dit denken roept bovendien veel onrust op, in de vorm van innerlijke twijfel, cynisme, kritiek en verwarring. Desondanks weet ik dat er mensen aanwezig zijn tijdens deze ochtendmeditatie die zich maatschappelijk zeer bewogen voelen. Ik ervaar mijn eigen onrust bij de gedachte dat zij zich innerlijk verzetten tegen de meditatieve wens tot vrede wanneer er, enkele landen verder, met bommen en raketten wordt gegooid. Ik ervaar mijn eigen onrust, omdat ik hetzelfde verzet ervaar – en toch blijf kiezen voor de beoefening van Metta.Verkorten met AI

Onrustige scenario’s in de geest

Ik wens mensen toe dat ze de boodschap van de meditatie desondanks in hun hart kunnen sluiten. En ik laat de ballon van mijn innerlijke onrust los. Terwijl de ballon verder zweeft en de rust in mijn hart terugkeert, begint het zich alweer te verkrampen. Mijn geest maakt zich zorgen over de microfoon. Ergens in de groep bevindt zich iemand die onverwacht en ongewenst soms het eigen stemgeluid wil toevoegen aan de meditatie. Ik ervaar een geïrriteerde spanning in mijn onderbuik in reactie op deze gedachte. De spieren in mijn onderarmen spannen zich, in reactie op het onrustige scenario dat zich in mijn geest afspeelt.

Terugkeer naar de ademhaling

Ik luister naar de wens dat alle wezens vrij mogen zijn van pijn en lijden. Dat zij vrij mogen zijn van haat en angst en dat zij geluk mogen vinden. Ik keer terug naar mijn ademhaling. De sensatie van irritatie drijft voorbij. De ballon van zorgen verdwijnt in de open ruimte van mijn geest en lost op in en met de tijd. Kort daarna is de meditatie voorbij. De week begint voor iedereen. Hopelijk is dat begin vervuld met een wens van – of in ieder geval met een klein zaadje van een intentie tot – vrede en compassie in het hart. 

Aandachtig aanwezig zijn bij de eigen imperfectie

Zelfs als dat niet gelukt is – als de metta-meditatie slechts blijft bij 20 onbegrepen minuten van onzinnig en/of onwillig uitgesproken zinnen van rust en vrede –  dan zij dat zo. Onze ervaring valt hoe dan ook uit elkaar. Ik maak me geen illusies. Onze wensen zullen de wereld niet redden. Maar dat ik zelf in staat ben deze wensen te uiten, met aandacht en tegen beter weten in; dat redt mij. Mijn hart nestelt zich daarmee steeds meer in een houding van tevredenheid met mijn eigen imperfectie. Ik hoef geen voorbeeld van perfectie te zijn. Ik ervaar de rust in mijn onrust. Met aandacht aanwezig zijn bij mijn eigen imperfecte wensen van liefde, en de vrede in die imperfectie te vinden. Dat redt mij. Verkorten met AI

Imperfectie als vreemde snuiter in de wereld

In onze wereld lijkt juist het streven naar perfectie centraal te staan. Met zoveel van ons handelen gericht op slagen, groeien, bereiken, beter worden, lijkt de imperfectie maar een vreemde snuiter in onze wereld. Laat staan dat je denkbeeldig náást die imperfectie in jezelf durft te gaan zitten. De arm er rond de schouder durft te slaan. En er met een tevreden zucht mee naar de wereld durft te kijken. Imperfectie aanvaarden als onderdeel van jezelf. Met warmte te durven zeggen: “Mijn imperfectie hoort bij me.” In deze wereld is daar moed voor nodig.

Het pad naar aandacht begint bij de imperfectie

“Het weefsel van de wereld is gewoven met de draden van grootsheid en beperking, met triomfen en teleurstelling, met verlies en eeuwige herschepping,” schrijft Boeddhistisch psycholoog en meditatieleraar Jack Kornfield. Juist het zoeken naar de perfectie plaatst onze ervaring volgens Kornfield dan ook in direct conflict met de wereld. Streven naar perfectie staat immers haaks op de aanvaarding van wat is. Zelfs het verlangen naar heling is in feite imperfect. Want het ontkent het directe lijden dat aanwezig is, hier-en-nu, in dit moment. Voor mij begint hier, te midden van het conflict, op het kruispunt van de onbereikbare perfectie en de onontkenbare imperfectie van alles, dan ook de Weg van de Zuivere Aandacht. Hier begint voor mij het bewandelen van de Satipatthana. Verkorten met AI

Aandacht als kern van het Achtvoudige Pad

Sati, de Boeddhistische term voor Bewuste Opmerkzaamheid – wordt zowel in spirituele als in cognitieve zin, vaak benoemd als de kern van het Achtvoudige Pad. De inmiddels overleden zenleraar en vredesactivist Thich Nhat Hanh bracht in de jaren ‘70 van de vorige eeuw het Westen in contact met het idee van de Zuivere Aandacht en Mindfulness als het spirituele Hart van het Boeddhisme. In 1979 vertaalde Jon Kabat-Zinn dit spirituele hart naar de cognitieve sfeer in de vorm van de gedragstherapeutische benadering van de Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR). 

Het Achtvoudige Pad als kern van Aandacht

Of we aandacht of mindfulness nu spiritueel of cognitief benaderen, het belang van Sati voor de boefening van het Achtvoudige Pad kan bijna niet méér benadrukt worden. Toch is het goed om dit belang nadrukkelijk nog steeds te bezien binnen de context van het hele Achtvoudige Pad. Dat wil zeggen: wanneer Bewuste Opmerkzaamheid van belang is voor het opbouwen van de overige elementen van Zuiver Inzicht, Intentie, Spreken, Handelen, Levensonderhoud, Inspanning en Concentratie – kortom: als Zuivere Aandacht van belang is voor élk van deze elementen – dan geldt het omgekeerde ook. Compassie, Liefdevolle Vriendelijkheid, Inzicht en begrip van Karma, al deze elementen zijn van belang vóór –  en bieden bovendien een ingang tot – de ontwikkeling van Zuivere Aandacht. 

Zelf schreef de Boeddha over het belang van de satipatthana:

“Dit, Monniken, is de enige, directe, ongeëvenaarde weg die leidt tot zuivering van de wezens; tot het overstijgen van verdriet en zorgen; tot het beëindigen van dukkha en angst; en tot het verkrijgen van de juiste methode voor het realiseren van nibbana, namelijk door het viervoudig vestigen van opmerkzaamheid.”

“Wat zijn de vier grondslagen van Zuivere Aandacht?”

Met dit ‘viervoudig vestigen van de opmerkzaamheid’ doelde de Boeddha op de vier fundamenten of grondslagen van Sati – van Bewuste Opmerkzaamheid. Zuivere Aandacht – Mindfulness- wordt dan ook gevormd door:

1. Mindfulness van lichaam en adem; 
2. Mindfulness van de gevoelstonen; 
3. Mindfulness van de staat van onze geest en; 
4. Mindfulness van de fenomenen van de geest. 

De Boeddha zou zelf over de vier elementen binnen de satipatthana hebben gezegd:  

1. Over Mindfulness van Lichaam en Adem: “In deze leer verblijft een monnik bij opmerkzaam beschouwen van het lichaam áls lichaam, volledig bewust en aandachtig, terwijl hij alle hebzucht en ontevredenheid tot de wereld terzijde gesteld heeft.”
2. Over Mindfulness van Gevoelstonen (gevoelens): “Hij verblijft bij het opmerkzaam beschouwen van gevoelens als gevoelens, ijverig, volledig bewust en aandachtig, terwijl hij de hebzucht en ontevredenheid tot de wereld terzijde heeft gesteld.”
3. Over Mindfulnes van de staat van de geest (denken): “Hij verblijft het denken opmerkzaam beschouwen als denken, ijverig, volledig bewust en aandachtig, terwijl hij de hebzucht en de ontevredenheid tot de wereld terzijde heeft gesteld.”
4. Over Mindfulness van de objecten van de geest (dhamma’s): “Hij verblijft dhamma’s opmerkzaam beschouwen als dhamma’s, ijverig, volledig bewust en aandachtig, terwijl hij de hebzucht en ontevredenheid tot de wereld terzijde heeft gesteld”

Onze geest is geen laser

Wie oefenent in het ‘opmerkzaam beschouwen’ zoals de Boeddha dat zo mooi omschrijft, merkt waarschijnlijk één belangrijk verschijnsel op. Beschouwen, waarnemen, onderzoeken – ze vormen geen stabiel gegeven. Ondanks onze inspanningen is onze geest geen laser die de aandacht geconcentreerd kan blijven focussen op één aspect, om zo dat aspect ten volle en ten diepste te onderzoeken. Of beter gezegd, onze bewuste opmerkzaamheid is inherent impermanent. Het is onvolledig en valt voortdurend weg. Onze Aandacht kan wel getraind worden. Maar de natuurlijke eigenschap van onze geest – de natuurlijke staat van ons bewustzijn  – is er eigenlijk één van onopmerkzaamheid.

Het copingsmechanisme van de onopmerkzaamheid 

Dit uitgangspunt is van belang om het mechanisme achter onze verslaving ten diepste te kunnen begrijpen. Verslaving kent vele definities. Naast verslaving als moreel probleem, verslaving als ziekte en verslaving als neurobiopsychosociale problematiek, is er ook de definitie die stelt dat verslaving vooral aangeleerd gedrag is. Het is in zekere zin een uit de hand gelopen of vastgelopen leerproces dat nu een copingsmechanisme vormt voor onze interacties met de wereld. De middelen die we in ons verslavingsgedrag gebruiken, maken wel ziek.

Alcohol, drugs, seks, technologie; al deze middelen beïnvloeden en overbelasten ons biologische, fysieke systeem. De middelen maken ons inderdaad fysiek (en vaak ook geestelijk) ziek. Maar de kern van de verslaving ligt buiten het middel. Iedere ex-verslaafde, of – zoals wij het liever beschrijven – iedereen die in herstel is, herkent dit. Eenmaal verlost van de ziekte van het oorspronkelijke middel, merken we al snel dat de craving – de drang, de zucht, het verlangen – zich heeft verplaatst naar andere manieren om te vluchten. Het middel staat los van onze zucht. De zucht ligt in het verlangen om de ervaringen van pijn, trauma, verveling en algemene ontevredenheid te onderdrukken, te vermijden, te verdoven.

Herstel van verslaving als training van onze Aandacht

Verslaving in deze definitie is kortom een copingsmechanisme. Het is een gedragsmechanisme dat we inzetten om op kunstmatige wijze de innerlijke ervaring te scheppen van onopmerkzaamheid. Hier komt de weg van Bewuste Aandacht, de Satipatthana, de beoefening van Mindfulness van de Boeddha duidelijk om de hoek kijken als weg naar herstel. Want waar we onze verslaving juist inzetten als mechanisme van onopmerzaamheid, als middel voor het wegdrukken van en de onaandachtzaamheid voor ons innerlijke leven. Daar ligt de basis van het Achtvoudige Pad – het ‘hart’ ervan, zoals Thich Nhat Hanh dat noemde – juist in het oefenen van de Opmerkzaamheid en de Aandacht. Tegenover de onopmerkzaamheid als copingsmechanisme voor het lijden dat er is in het leven, stelde de Boeddha juist de beoefening van de Bewuste Opmerkzaamheid. Verkorten met AI

De kern van ons herstel van verslaving ligt dan ook in de training van onze Aandacht.

De wereld is in zichzelf imperfect

“We stellen ons zo graag voor,” zo schrijft Jack Kornfield verder, “dat als we echt spiritueel worden, we nooit meer bang of boos zullen zijn. Of dat zelfs maar hoeven te rouwen of ons zorgen hoeven te maken. Maar de wereld is nu eenmaal onderworpen aan constante verandering en vernieuwing.” De spirituele kern van de Boeddhistische leer is immers dat de wereld in zichzelf imperfect is: ze valt voortdurend uit elkaar. Geen enkele vorm van spiritualiteit redt ons van deze ervaring – meditatie behoedt ons niet voor verdriet, angst, boosheid of voor verlating en teleurstelling.

Dat hoef je overigens niet voor lief te nemen, je mag het zelf onderzoeken. Wanneer je je eigen ervaringen aandachtig onderzoekt, dan zie je dit vanzelf gebeuren. Niets blijft hetzelfde. Ook onze verslaving niet – en zelfs ons herstel niet. Deze imperfectie is overigens geen reden tot rouw of verdriet. Pas wanneer je deze werkelijkheid probeert te ontkennen, slaat het lijden toe. Maar wanneer je de imperfectie van alles aanvaardt, dan zie je dat dit aan de oorsprong ligt van de levendigheid binnen ons. Wie met Zuivere Aandacht kijkt, ziet dat de imperfectie het hart vormt van al het leven dat we liefhebben. 

Zuivere Aandacht en de liefde voor het imperfecte hart

Wanneer ik oefen in de Bewuste Opmerkzaamheid ben ik dan ook verre van perfect. Er bestaat onrust in mij. Er zijn momenten van twijfel. Fracties van grijpen. Er zullen vast mensen zijn die daar allemaal oordelen over hebben. Deze mensen hoeven zich geen zorgen te maken: mijn innerlijke criticus is ze al ruimschoots voor. Ze is ze al aan het doornemen, terwijl ik dit schrijf. Met een glimlach ga ik er naast zitten. Want alle oordelen vallen op den duur uit elkaar. Ze lijken heel belangrijk, maar ze zijn niet ter zake doende. Ook de angst valt weer uit elkaar. Samen met het verdriet. Ze hebben geen kern. Wat blijft en steeds sterker wordt is mijn liefde voor mijn eigen imperfecte hart. Daar gaat mijn zuivere aandacht naar toe. Ik omhels het.Verkorten met AI

Moge jij jouw eigen imperfecte hart omhelzen. En de vrijheid van jouw herstel vinden…